Ησυχασμός και Σουφισμός

Ησυχασμός και Σουφισμός

Ορθοδοξία και Ισλάμ. Το Ισλάμ στην Ευρώπη

Ακαδημαϊκό Έτος 2006-07

Ησυχασμός και Σουφισμός
(Περίληψη εισήγησης στην Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών, Σάββατο 5 Μαΐου 2007)

ΛΑΜΠΡΟΣ ΚΑΜΠΕΡΙΔΗΣ

Ησυχασμός και παλαμισμός είναι παράγωγοι όροι που επινοήθηκαν από λογίους της Δύσης ως αντίστοιχοι του quietisme, το κίνημα του 17ου αιώνα. Στην Ορθοδοξία δεν χρησιμοποιούνται αυτά τα παράγωγα, αφού δεν πρόκειται περί ησυχαστικού κινήματος, άλλα περί ιερώς ησυχαζόντων. Παρόμοια διαπίστωση ισχύει και για το σουφισμό, αφού και εδώ δεν παρατηρείται οργανωμένο κίνημα σουφίδων στη Μικρά Ασία, άλλα επικράτηση δύο μυστικών ταγμάτων, των Μεβλεβίδων και Μπεκτασίδων, με εντελώς διαφορετική συγκρότηση μεν, άλλα με κοινό σκοπό τον προσηλυτισμό και την διάδοση του Ισλάμ μεταξύ των αυτοχθόνων πληθυσμών της Μικράς Ασίας.

Ο ιδρυτής των Μπεκτασί Χατζη-Μπεκτάς έρχεται στη Μικρά Ασία γύρω στα μέσα του 13ου αιώνα από το Χορασάν ακολουθώντας τις μετακινήσεις τουρκομανικών νομαδικών φύλων, που εισβάλλουν στη Μικρά Ασία. Πριν όμως την οργάνωση των Μπεκτασίδων σε τάγμα, που δεν μαρτυρείται μέχρι τον 15ο αιώνα, με την τελική μορφή συγκρότησής του σε οργανωμένη αδελφότητα να ολοκληρώνεται τον 16ο αιώνα από τον Μπαλίμ Σουλτάν, γεννημένο από Χριστιανή μητέρα και Μπεκτασί πατέρα στο Διδυμότειχο, η Μικρά Ασία γίνεται ο χώρος όπου φανερώνεται καθαρά ο τρόπος λειτουργίας των ταγμάτων και ο ρόλος που διαδραματίζουν στην κατάκτηση των ανατολικών επαρχιών του Βυζαντίου.

Σε αντίθεση με την αστραπιαία διάδοση του Ισλάμ στη Μέση Ανατολή, στη μικρή ανατολή η κατάκτηση ολοκληρώνεται σε πέντε αιώνες. Πρόκειται για μία αργή διείσδυση τουρκομάνικων φύλων στην Μικρά Ασία, που έχει αρχίσει πριν από τη μάχη του Μαντζικέρτ το 1071, στις αρχές του 11ου αιώνα αν όχι νωρίτερα, και που θα ολοκληρωθεί με την άλωση της Τραπεζούντας το 1461. Στη μακρά διάρκεια αυτής της επίμονης διείσδυσης και σταδιαίας κατάκτησης κύριο ρόλο στην εξάπλωσή της παίζουν οι θρησκευτικοί ηγέτες, με πρώτους τους γκαζήδες, ένα είδος πνευματικών πολεμαρχών, που δίνουν σταδιακά τη θέση τους στους μπαμπάδες, στους πνευματικούς ηγέτες σουφίδικων ταγμάτων.

Οι μπαμπάδες ανήκουν κυρίως στα ντερβίσικα τάγματα των Καλεντερί, των Χαινταρί και των Ριφαΐ, με πρωταρχικό στοιχείο τους Καλεντερί, όπου άνηκε και ο δάσκαλος τού Χατζη-Μπεκτάς. Όταν κάνομε λόγο για κινήματα μέσα στην παράδοση του σουφισμού, αναφερόμαστε, σε τάγματα ντερβίσηδων που έχουν δώσει πολιτική χροιά στη συγκρότησή τους και εξυπηρετούν δευτερεύοντες σκοπούς από αυτούς που είχαν εμπνεύσει τη δημιουργία της μυστικής παράδοσης του σουφισμού.

Μία ενδιαφέρουσα παρατήρηση επικεντρώνεται σε ορισμένες ομοιότητες που εκδηλώνονται με την μοναστική παράδοση του χριστιανισμού. Και ο σουφισμός, η τασσαβούφ, η μυστική μέθοδος των σουφίδων, έλαβε την αρχή της στην αντίδραση που εκδηλώθηκε εναντίον της εκκοσμίκευσης και χλιδής της αυλής των Ουμαγιάδων της Δαμασκού, και τροφοδότησε μια ασκητική τάση σε όσους αναζητούσαν μια έντονη πνευματική μορφή ισλαμισμού, έξω από τα στεγανά πλαίσια μιας δικανικής αντίληψης του Ισλάμ, κύριο γνώρισμα του μονολιθικού σουνισμού του χαλιφάτου των Ουμαγιάδων. Τότε παρουσιάστηκε η σχολή Μπατινίγια (μπατίν, αόρατο) που κύριο μέλημά της ήταν η ερμηνεία του Κορανίου σύμφωνα με την αλληγορική και εσωτερική μέθοδο.

Αυτός που επιθυμούσε την ένωσή του με τον Θεό, μπορούσε να το πετύχει μέσα από την απάρνηση του κόσμου, την αναγωγή του σε μία πραγματικότητα όπου τα πάντα προσλάμβαναν μία εσωτερική ερμηνεία με την αναφορά τους σε μία συμβολική πραγματικότητα, όπου ο άνθρωπος μέσα από την ατομική ασκητική του προσπάθεια συναντιόταν με έναν Θεό που αποκαραδοκούσε την ένωσή του με τον δούλο της αγάπης του, τον άμπντ, τον υποτακτικό, τον αμπντάλη του. Κατά τη γνωστή διατύπωση του Ιμπν Αραμπί, οποίος γνωρίζει τον εαυτό του γνωρίζει τον Θεό του. Ο εαυτός είναι ο τόπος της συμπάθειας του Θεού προς τον άνθρωπο και της θεοπάθειας του άνθρωπου που πραγματοποιείται μέσα στον Θεό. Για αυτό το λόγο μπορούσε να διακηρύξει ο Αλ Χαλλάτζ είμαι ο Θεός, Άνα-αλ Χακκ, και ο Ιμπν Άραμπι είμαι το μυστικό του Θεού, Άνα σιρρ αλ-Χακκ.

Σύντομα, οι δικανικοί ερμηνευτές του ορθολογικού Ισλάμ τοποθετήθηκαν εναντίον του μυστικού ρεύματος του σουφισμού. Ο Αλ Χαλλάτζ εκτελέστηκε στη Βαγδάτη το 922, κατόπιν της φάτουα που εξέδωσε εναντίον του ο μέγας καντί των Αββασίδων με την γενική κατηγορία πως η διδασκαλία του έθετε σε κίνδυνο τα δόγματα του Ισλάμ, ο Αιν αλ-Κοζάτ Χαμαντανί, μαθητής του Αχμάντ Γκαζαλί, εκτελέστηκε στα τριάντα τρία του χρόνια το 1131, και ο Σοχραγουαρντί, ο μέγας ερμηνευτής του μυστικού φωτός, ο Σαΐχ αλ Ισράκ, στα τριάντα έξι του εκτελέστηκε κρυφά στο κάστρο του Χαλεπιού από τον περίφημο Σαλαχαντίν των Σταυροφοριών, το 1191.

Μέσα σε αυτό το κλίμα της αδιαλλαξίας των ουλεμάδων δεν θα πρέπει να μας φανεί παράξενο το φαινόμενο της συρροής των ντερβίσηδων στον ελεύθερο από δογματικές ιδεοληψίες, στην ουσία θεολογικώς ακατέργαστο, μικρασιατικό χώρο. Έτσι εξηγείται και η εμφάνιση του Τζελαλεντίν Ρουμί στην αυλή των Σελτζούκων. Γύρω από τον Ρουμί άρχισε να δημιουργείται ένας κύκλος μαθητών, που του προσέδωσαν τον τίτλο Μεβλανά, ο Κύριός μας, από όπου το τάγμα Μεβλεβί. Σε αντίθεση με τον σαμανιστικό και λαϊκό χαρακτήρα του τάγματος των Μπεκτασίδων, οι Μεβλεβίδες επιδόθηκαν σε μία εκλεπτυσμένη μορφή λατρείας που διαδόθηκε μέσα από μια υψηλή μορφή περσικής ποίησης, έντεχνων μουσικών μελισμάτων, χορογραφικών συμβολικών τύπων και εξευγενισμένων ηθών. Στο συναξάρι των Μεβλεβί, το Μενακίμπ αλ αριφίν, συνταγμένο από τον Εφλακί στον δέκατο τέταρτο αιώνα, ο ίδιος ο Ρουμί ευχαριστεί τον Θεό που τον οδήγησε στην πανέμορφη Μικρά Ασία […] στη Χώρα των Ρωμιών για να γίνω ένα με αυτούς και να τους οδηγήσω στην αληθινή πίστη!

Το γεγονός πως τα πιο φωτισμένα πνεύματα του σουφισμού του 12ου και του 13ου αιώνα, ο Σουχραγουαρντί και ο Ιμπν Άραμπι ταξίδεψαν στη Μικρά Ασία και επισκέφτηκαν το σουλτανάτο του Ικονίου φανερώνει τη σημασία που προσέδιναν οι σουφίδες σε αυτό το κέντρο του ισλαμικού πολιτισμού. Καταβάλλονται συντονισμένες ενέργειες για τον εξισλαμισμό των χριστιανικών πληθυσμών. Και τα δύο Συναξάρια των βίων αγίων των δύο ταγμάτων, το Βιλαγετναμέ των Μπεκτασίδων και το Μενακίμπ αλ αριφίν των Μεβλεβίδων βρίθουν από περιπτώσεις εξισλαμισμών που φανερώνουν τον βαθμό προσχώρησης στο Ισλάμ των χριστιανικών πληθυσμών της Μικράς Ασίας, που οφείλεται κυρίως στο ιεραποστολικό έργο από τους ντερβίσηδες.

Τα ευαγή καταστήματα των νέων κατακτητών, τα βακούφια και τα φιλανθρωπικά ιδρύματά τους, τα τεμένη και τα αναπαυτήριά τους κτίστηκαν κυριολεκτικά πάνω στα ερείπια των ευαγών ιδρυμάτων, των εκπαιδευτικών και φιλανθρωπικών καταστημάτων, εκκλησιών και μοναστηριών των εκτοπισμένων και εξισλαμισμένων, άλλα και των λιγοστών εναπομεινάντων χριστιανικών πληθυσμών της Μικράς Ασίας, που είχαν επωμισθεί τώρα την ευθύνη της συντήρησης τους, μεταμορφωμένα σε μουσουλμανικά ιδρύματα. Η παρακμή του χριστιανισμού και η υποχώρηση του ρωμαϊκού στοιχείου είναι παντού αισθητή. Οι πολυάνθρωπες και πλούσιες πόλεις της Μικράς Ασίας που έχουν πυρποληθεί, λεηλατηθεί, καταληφθεί, είναι αναρίθμητες. Με αυτές τις συνθήκες, με τους μαζικούς εξισλαμισμούς, την απορρόφηση του ρωμαϊκού στοιχείου μέσα στο τουρκομανικό, είναι δύσκολο να ειδωθούν οι σχέσεις μεταξύ ντερβίσηδων και μοναχών, σουφί και ησυχαστών, σε άλλο πλέγμα έκτος από αυτό του εξισλαμισμού και της ιεραποστολής.

Από το Βιλαγετναμέ γίνεται φανερό πως κάθε προσπάθεια προσέγγισης των δύο θρησκειών έχει προσηλυτιστικά κίνητρα. Ο Χατζη-Μπεκτάς παρουσιάζεται ως μετεμψύχωση και ταυτίζεται με τον ιδιαίτερα προσφιλή στους Καππαδόκες ορθόδοξους Άγιο Χαράλαμπο. Στην Αγία Τριάδα αντιστοιχεί η Αγία Τριάδα Μπεκτασί αποτελούμενη από τον Αλλάχ, τον Μωάμεθ και τον Αλί? η γέννηση του Χριστού από την Παρθένο παρουσιάζεται ως προδιατύπωση της γέννησης του δευτέρου ιδρυτή του Μπεκτασισμού Μπαλίμ Σουλτάν από Χριστιανή παρθένο? στους δώδεκα ιμάμηδες αντιστοιχούν οι δώδεκα απόστολοι. Οι Μπεκτασίδες δεν διστάζουν να βαπτιστούν και θεωρούν το βάπτισμα με ροδόσταμο καθαρτικό αμαρτιών και αποτρόπαιο προφυλακτικό κατά του κακού, σαμανιστικό εξορκισμό. Η λατρεία των αγιασμάτων, το προσκύνημα σε τάφους αγίων, το άναμμα κεριών σε εκκλησίες, ακόμα και η προσκύνηση των εικόνων από σουφίδες αποτελούν δεισιδαιμονικές δοξασίες προφυλακτικού χαρακτήρα κατά του κακού. Με τα ίδια κριτήρια οι Μπεκτασίδες στις αγρυπνίες τους μεταλαμβάνουν κρασί και μοιράζονται τον άρτο, επιτρέπουν ακόμα και στις γυναίκες να συμμετέχουν ακάλυπτες όπως και οι Χριστιανές στην ιεροτελεστία του αϊνιτζέμ. Τοποθετημένα μέσα στο ιστορικό τους πλαίσιο της ιεραποστολής και της διευκόλυνσης τής εγκατάστασης των νεοαφιχθέντων τουρκομάνων που επιζητούν μία αρμονική συνύπαρξη μετά από τις κατακτητικές επιδρομές και την απαλλοτρίωση των εδαφών και των ιδρυμάτων των παλαιών γηγενών κατοίκων του μικρασιάτικου χώρου, θα πρέπει όλα αυτά τα κατά τα φαινόμενα κοινά στοιχεία, να κατανοηθούν ως παραχωρήσεις των Μουσουλμάνων προς τους Χριστιανούς, παραχωρήσεις που έχουν δύο κυρίως ευεργετικά αποτελέσματα. Το πρώτο είναι πως οι νεοαφιχθέντες, προσεταιρισμένοι διάφορες συνήθειες, πιστεύουν πως διευκολύνουν την αφομοίωσή τους από τον τοπικό πληθυσμό και πως φανερώνουν μια διάθεση ανεκτικότητας και συγκατάβασης προς τις παραδοσιακές συνήθειες του γηγενούς πληθυσμού. Το δεύτερο ευεργετικό αποτέλεσμα είναι πως δεν αποξενώνουν εντελώς τους Χριστιανούς και συνάμα τους προσφέρουν μια σταδιακή και ανώδυνη προσχώρηση στον ισλαμισμό αφού επιτρέπουν το βάπτισμα, κάνουν αγρυπνίες και μεταλαμβάνουν όπως και οι ορθόδοξοι, πιστεύουν στην Αγία Τριάδα και στους αποστόλους, λατρεύουν τον Άγιο Χαράλαμπο.

Όσα αναφέρθηκαν παραπάνω σε σχέση με τους εξωτερικούς τύπους λατρείας, ισχύουν και για τη μυστική θεολογία του σουφισμού. Δεν υπάρχει τίποτα εκεί που να μην ανάγεται στον νεοπλατωνισμό, στο γνωστικισμό ή ακόμη και στον ωριγενισμό των πρώτων αιώνων του ελληνιστικού χριστιανικού συγκρητισμού. Όλα τα φανερώματα του κόσμου ερμηνεύονται μέσα από τη γενικευμένη μέθοδο του τα’ουβίλ, της εσωτερικής δηλαδή πνευματικής ερμηνείας, ως σύμβολα που μεταμορφώνονται και αυτά για να μεταφερθούν σε συμβολοποιημένα πρόσωπα. Όλα τα φαινόμενα, κάθε εξωτερικό νόημα, ζαχίρ, έχει το αντίστοιχο του εσωτερικό νόημα, μπατίν. Ακόμα και το ιερό βιβλίο του Ισλάμ, το Κοράνι, έχει κατεβεί από τον υπερουράνιο τόπο όπου υπάρχει το αιώνιό του πρότυπο, και για να γίνει δυνατή η κατανόησή του, πρέπει να ερμηνευτεί με το εσωτερικό νόημα μπατίν. Αυτή είναι και η ιερή αποστολή του ιμάμη, του πνευματικού οδηγού. Η μέθοδος του τα’ουβίλ επιτρέπει στον μύστη να εισέλθει σε ένα νέο κόσμο, να φτάσει σε ένα υψηλότερο στάδιο οντότητας.

Με αυτή την ακραία αναγωγή των πάντων σε έναν εσωτερικό συμβολισμό θα μπορέσει να καθαρθεί ο άνθρωπος από τα εξωτερικά φυσικά φαινόμενα και πράγματα, για να εισέλθει στον κόσμο της μυστικής αγάπης, όπου θα καταλάβει πως ο Θεός και ο δούλος του συναντούνται στην ενότητα και στην ταύτισή τους σε αυτό το στάδιο της εσωτερικής υψηλής οντότητας. Μέσα από αυτή την ενότητα του κτιστού όντος με τον άκτιστο Θεό πραγματοποιείται εδώ στη γη, σε τούτη τη ζωή η θέωση του τέλειου ανθρώπου, insan al-kamil, του συμπαντικού ανθρώπου. Παρά το γεγονός της διαφοροποίησης της ουσίας, αντ-ντάτ, και των ποιοτήτων, ασ-σιφάτ, του Θεού, η ουσία καθορίζει την απόλυτη και άπειρη φύση του Θεού που παραμένει άφατη και απρόσιτη στον άνθρωπο, και οι θειες ποιότητες αναγνωρίζονται στις άπειρες εκφάνσεις ενός κτίσματος και είναι προσιτές στον άνθρωπο. Εδώ αναγνωρίζονται κάποια κοινά στοιχεία, ορισμένες ομοιότητες με την ησυχαστική παράδοση.

Οι όποιες ομοιότητες όμως με την ορθόδοξη θεολογία σταματούν εδώ, αφού ο σουφί δάσκαλος, αμέσως μετά την διατριβή του γύρω από το ακατάληπτο και απρόσιτο της ουσίας του Θεού που δεν είναι δυνατό να μεταδοθεί στον άνθρωπο, προσκρούει στη βασική θεωρία της ενότητας και της μοναδικότητας των πάντων που εκπροσωπείται σε τέλειο βαθμό από τον τέλειο άνθρωπο στη θέωσή του μέσα από τη μυστική γνώση, στην ταυτότητά του δηλαδή με τον Θεό. Και εδώ γίνεται κάτι το εντελώς ακατανόητο από τη δική μας έποψη της ετερικής κοινωνίας των ελεύθερων προσώπων. Ο άνθρωπος γίνεται η θεοφάνεια του θείου όντος επειδή ο Θεός εκφαίνεται στον άνθρωπο, με την διαφορά πως δεν είναι ο άνθρωπος που εκφαίνεται, άλλα ο Θεός εν ανθρώπω. Mε αυτή την έννοια της• θεοφάνειας ο Χριστός είναι Θεός, δηλαδή μία Θεοφάνια που εκφαίνεται στον εαυτό της μέσα στον άνθρωπο που ταυτίζεται απόλυτα με το Θεό. Εφόσον είναι εντελώς αδύνατο για τον Θεό να ενανθρωπηθεί και να ενσαρκωθεί, δεν μπορεί ο Χριστός να διατείνεται πως είναι ο Χριστός (Μασίχ), ο υιός της Μαριάμ.

Με αυτές τις συνθήκες καταργείται η ετερότητα, που για να γνωριστεί, ανάγεται σε αυτότητα. Για αυτό το λόγο δεν μπορεί να υπάρξει κοινωνία ετέρων προσώπων, τριαδική κοινωνία, διαπροσωπική ετερότητα, πολυμορφία, τρεις υποστάσεις, δύο φύσεις, ενσάρκωση. Δεν υπάρχει λόγος για κατανόηση της υποστατικής ένωσης, αφού τα πάντα εξαντλούνται στην αυτιστική ένωση των πάντων με τον εαυτό τους. Η ομολογία της πίστης του Ισλάμ, «Δεν υπάρχει (άλλος) Θεός έκτος από το Θεό», ξεκινάει ουσιαστικά με μία άρνηση της ετερότητας και καταλήγει στην επίφαση της ταυτολογίας.

Όταν ο Άγιος Γρηγόριος Παλαμάς αιχμαλωτίζεται το 1354 από τους Τούρκους και ακολουθεί τους απαγωγείς του στις πόλεις και στα χωριά της Βιθυνίας, συνδιαλέγεται ένα βράδυ με κάτι Χιόνες, Εβραίους προσηλύτους στο Ισλάμ, ενώπιον του σουλτάνου, που χάνουν την υπομονή τους με την ορθόδοξη ερμηνεία του τριαδικού Θεού, τον χαστουκίζουν και λαβαίνει τέλος η συζήτηση. Πέρα από αυτές τις αξεπέραστες δογματικές διαφορές, είναι γενικώς αποδεκτό πως το ζήτημα του ησυχασμού τοποθετείται στο επίκεντρο από τις παρεμβάσεις του Βαρλαάμ, ενός ελληνο-λατίνου Καλαβρού που ασπάζεται μεν την Ορθοδοξία όταν φτάνει στην Κωνσταντινούπολη, αλλά μεταφέρει μαζί του τη σύνολη κατανόηση του μυστικισμού που έχει μεταδώσει η ανατολή στη δύση, ιδιαίτερα στην Ιταλία, δια μέσου των σουφί της Ισπανίας και της Σικελίας, αλλά και του Αγίου Φραγκίσκου της Ασσίζης, που τον δίδαξε στην πατρίδα του μετά την διετή παραμονή του στην Αίγυπτο και στη Συρία. Σε αυτό το σημείο, πιστεύω, πως βρίσκεται η αρχή της σύγχυσης γύρω από την ενόραση του θείου φωτός, τις αντιρρήσεις του Βαρλαάμ γύρω από το θέμα και όλα τα συνεπακόλουθα που χαρακτηρίζουν τις ησυχαστικές έριδες τον δέκατο τέταρτο αιώνα.

* Ο πρωτοπρεσβύτερος Λάμπρος Καμπερίδης είναι ιερέας της ελληνορθόδοξης Μητρόπολης του Καναδά και διδάσκων στα Concordia University και Universite de Sherbrooke. Έχουν εκδοθεί τα βιβλία του: Δος μοι τούτον τον ξένον, εκδ. Ίνδικτος, 2006, Οι γάμοι του Ουρανού και της Γης. Μια ανάγνωση του Pound και του Blake με οδηγό τον Ζήσιμο Λορεντζάτο, εκδ. Αρμός, 2003 και Το ναι το γλυκύ το πράον, εκδ. Δόμος, 1990.